Sastra padalangan

Ti Wikipédia Sunda, énsiklopédi bébas


Sastra Padalangan mangrupi rekabasa sastra anu diangge para dalang dina pagelaran wayang. Jenis sastra padalangan biasa dibagi janten dalapan, nyaéta murwa, nyandra, suluk (kakawen), pocapan, antawacana, rumpaka, sora, sareng carita.

Murwa[édit | édit sumber]

Murwa mangrupi suluk bubuka pagelaran anu dilagukeun ku ki dalang dina miwitan caritana. Murwa kasup salah sahiji jenis puisi padalangan. Jenis lainna sendon sareng gregetsaut. Di handap hiji conto murwa anu dicatet ti dalang Dédé Amung Sutarya dina lakon Jaya Renyuan:

Adam adam babuh hawa
Siskang danur wilis
Ingkang ngagelaraken cahya nur cahya
Dangiang wayang wayanganipun
Perlambang alam sadaya
Semar sana ya danar guling
Basa sem pangangen-angen
Mareng ngemaraken Dzat Kang Maha Tunggal
Wayang agung wineja wayang tunggal
Wayang tunggal

Nyandra[édit | édit sumber]

Nyandra hartosna paparan carita anu mangrupi janturan sareng pocapan. Janturan basa prosa dalang pikeun caritakeun jejer atawi adegan hiji nagara, kaayan panggonan, watak wayang, sareng perkawis anu dirembag ngangge iringan gamelan. Pocapan mirip sareng janturan nanging teu ngangge iringan gamelan, saukur ngangge iringan dodogan cempala. Di handap conto nyandra adegan nagara Dwarawati anu dicatet tina nyandra dalang Dede Amung Sutarya:

Swuh rep data pitana. Anenggih pundi wau kocapa negara ing pundi ingkang kaeka adi dasa nama purwa, eka sawiji adi linuwih dasa sapuluh nama iku panjenengan, purwa nami wiwitan. Sandyan katah titahing dewa kasongan ing akasa, sinangga ing pertiwi, kaideng ing samudra, tebih ing parang muka, dasar negara Dwarawati silokane jero tancebe, jembar laladane, gedé obore, duwur kukuse, padang jagate, adoh kakoncarane. Sigeg ingkang murweng kawi paparab kang dadi nalendra, inggih kang ngarenggani pura, jejeneng Sri Maha Batara Kresna ya Prabu Jenggalamanik, Prabu Harimurti, Prabu Padmanaba, Prabu Basudewaputra, saweg dipunadep dening ingkang rayi Arya Setiyaki lan ingkang raka Patih Udawa. Sreg tumengkul kaya kuncim pertala, mukanipun sarta kadia tata malih krama paningalipun Padmanegara lan Udawa saking ajrih dateng pangkonan. Samya prapta ngabiyantara, jajar denira pinara.

Suluk atanapi Kakawen[édit | édit sumber]

Sarengsena nyandra biasana dilajengken kana kakawen anu disaluyukeun sareng nyandrana. Upami bade mungkas nyandra biasana dalang ngangge kakawen sapertos di handap:

Saur nira tan ana panjang
Sinenggih sabda uninga
Wis mamang
Ulun layu dening teki
Wala bakti dening asih
Ya dening asih
Wong asih ora katara

Dilajengkeun kana suluk sapertos:

Betet ijo kapodang ulese kuning
Abang manuke wulung
Sumirat lan sumamburan
Sandang rawit beter gemeke ya lurik lurik
Dadanira ya kinuwungan
Kadya bocah ngangge kakalung
Ningsor waringin wulung

Teras dipungkas ku suluk:

Sri tinon ing pasewakan
Busana manekawarna
Seba kapuspiteng hudiana
Miang hanjrah ing sarwa rukma
Sri tinon ing pasewakan
Busana manekawarna
Murub mubyar socanira
Kadya parada tinabur
Kadya kunang-kunangan
Sekar wijaya kusuma lawan
Ramyang ramyang cinandak
Ya sinungkeman
Samia prapta ngabiyantara
Jajar denira pinara
Samia pada gabagea sakabeh

Pocapan[édit | édit sumber]

Sarengsena suluk, dilajengkeun kana pocapan anu patali sareng antawacana. Pocapan ieu pikeun nganteur kana caturan wayang. Contona:

Sri Maha Betara Kresna, sampun wonten ing sitinggil binatu rata lenggah ing dedampar denta pinda lipit ing kancana rinengga nawa retna. Lemek babut prang wedani ginanda wida kajebad kasturi lan sinebaran sari-sari. Dipun hadep Arjuna Panengah Pandawa. Pun nira hangandika kawedaling lisan mekaten pangandikanipun...

Antawacana[édit | édit sumber]

Antawacana, nyaéta caturan wayang dina adegan. Antawacana sami sareng dialog dina drama, bentena dialog drama diucapkeun ku lobaan, sedengkeun antawacana dicaturkeun ku sorangan. Dina antawacana dalang kedah tiasa ngolah wanda sorana sangkan benten dina caturan wayang-wayangna. Bentenna wanda sora ngan aya dina basa lesan; sedengkeun dina basa tulis dibentenkeun ku jeneng wayang sareng logat tulisanna.

Di handap conto antawacana anu dicatet ti dalang Dede Amung Sutarya.

Kresna: Eladalah, Yayi, Yayi Setiaki.
Setiaki: Kaula nun.
Kresna: Kakang Patih Udawa.
Udawa: Lo, lo, lo, Hahahah… pun kakang Patih Udawa.
Kresna: Marajeng ka payun calikna.

Rumpaka[édit | édit sumber]

Rumpaka mangrupi kakawihan anu biasa dihaleuangkeun ku juru kawih sareng ku alok. Nanging rumpaka aya ogé anu kalebet rumpaka dalang nyaéta, kakawihan anu dihaleuangkeun ku dalang atanapi sok diangge dina bodoran. Panakawan biasa sempal kapiguyon sareng kakawihan.

Kakawihan anu biasa diangge dina bodoran loba jenisna, ti kawit kakawihan klasik dugi kana lagu-lagu modérn. Conto rumpaka di handap, "Lagu Nu Nguseup" dikawihkeun ku Si Cepot dina lakon Jaya Renyuan garapan Dede Amung Sutarya:

Barung herang liar mijah
Clom kiriwil ari anclom ngagiriwil
Mawa eupan rupa-rupa
Clom kurunyud lamun anclom sok ngurunyud

Plung kecemplung plung kecemplung

Eupan teuleum kukumbul ambul-ambulan

Kenur manteng jeujeur jeceng

Leungeun lempeng panon mah naksir nu mandi

Kop tah lauk mere dahareun
Mangga mangga mangga geura tuang
Geura raos ditanggung deudeuieun
Mangga mangga ulah isin-isin

Eupan cangkilung wungkul dilangkung

Eupan papatong kalah dipelong

Ku eupan colek kalah ngadelek

Lekcom lekcom panon belek nyambel oncom

Atanapi kawih anu Bapa Dalang Asep Sunandar Sunarya anu biasana dihaleuankeun ku Si Cepot:

Dengdelet dengdeleteng
Tumbila reungit tuma
Dengdelet dengdeleteng
Tumbila reungit tuma oh sayang

Boneka cantik

Dari Cibungur

Boleh dilirik

Ayeuna direbut batur

Sora[édit | édit sumber]

Salian ti murwa, nyandra, antawacana, sareng rumpaka, sastra padalangan ogé ngangge sora anu nyarengan sabetan dina adegan bandayuda ogol begalan pati. Sora bisa mangrupi aukan, aduhan, lalaran sareng onomatopia. Sora dina bandayuda pagelaran wayang jadi leuwih rame lantaran diiringan kugamelan anu saluyu sareng adeganna. Sedengkeun sora dina basa tulis tiasa ngangge téhnik tatatulis komik. Conto sora basa tulis di handap dicatet tina Lakonet garapan Ki Harsono Siswocarito:

“Khhk-cuah! Buta edan!”—(Clap!)—“Ciiaatt!”—(Jder!) Adujotos bedas! (Bet!)—“Hih!”—(Dez! Dig! Bugh!)—“Hegkh!”—(Bruk!)
“Ayo montekar, Dewa!” + “D-du-uh… tob-ba-at….”
Didupak galak! (Brak!)—“Aakkhh!”
“Ayo maju, Dewa!” + “Wani ka Brama?” + “Brama? O, iyeu jago Deksinapati: Dewa api kok kakubeku? Ayo maju! Heaah!”—(Clap!) Serbutinju (Bugh!) sepakporak (Blak!)—“Rasakeun dewa—heaah!”—(Blar!) tamparmemar! “Tobaatt!”

Wanda sora dina antawacana aya sababaraha rupa: 1. Sora biasa (satria lungguh), 2. Bengék (satria ladak), 3. Gangsa (ponggawa lungguh/dangah), 4. Falséto (sora palsu nu diréka deui dipapantes jeung rupa tokoh buta nu awakna leutik).

Carita[édit | édit sumber]

Carita Sastra Padalangan ngawengku carita pakem, gubahan, sareng carangan. Carita pakem nyaéta carita anu saluyu sareng kitab-kitab pawayangan sapertos Mahabarata, Ramayana, Pustaka Rajapurwa, sareng lainna. Carita gubahan nyaéta carita anu parantos direkacipta luyu sareng jamanna. Sedengkeun carita carangan mangrupi carita gagrag anyar anu sanggitanna saluyu sareng sastra padalangan gagrag anyar.

Tangtos sastra padalangan leuwih maneka warna. Di Tatar Sunda aya padalangan gaya Bandung, gaya Bogor, gaya Subang, gaya Karawang sareng gaya Cirebon. Di DKI aya gaya Betawi. Di Jawa Tengah aya gaya Surakarta, gaya Yogyakarta, sareng gaya Banyumas. Di Jawa Timur aya gaya Jawi Wetanan. Di luar Jawa, aya gaya Bali, gaya Banjar di Kalimantan, gaya Sasak di Nusa Tenggara. Sadayana éta janten buktos kabinekaan sastra padalangan Indonésia.