Pangéran Kornél (Pangeran Kusumadinata )

Dina mangsa pamaréntahan Gubernur Jenderal G.A. Baron Van Der Capllen (1826-1830) Pangeran Kusumadinata IX meunang pangkat militer minangka Kolonél ti pamaréntahan Walanda ku alatan luhur jasana ngamankeun wewengkon perbatasan cirebon sarta numpes begal sarta pemberontak utamana anu mecakan asup ka Sumedang ti Cirebon. Sebutan kolonél dina létah rahayat robah jadi “Kornél” ku kituna katelah nepi ayeuna “Pangeran Kornel”.

Babad Carita

Ti keur budak, ngaranna katelah Radén Jamu. anjeunna putra  bupati Sumedang  Raden Adipati Surianagara / Raden Sugih (1761‑1765). Nalika bapana tilar dunya, harita R. Jamu leutik kénéh. Satuluyna diasuh ku bibina, nyaéta istri adi bapana anu ngagantikeun bapana minangka jadi bupati Sumedang  Raden Adipati Surialaga (1765‑1773). Adipati Surialaga ogé miboga saurang anak lalaki, anu leuwih ngora ti Jamu, nyaéta Raden Ema. Duanana tacan cukup umur nalika Adipati Surialaga ogé tilar dunya, mangka bupati Sumedang harita dilungguhan ku Tumenggung Tanubaya anu saméméhna jadi bupati di Parakanmuncang.

Dina mangsa éta aya kabiasaan yén anu diangkat minangka gaganti bupati di hiji wewengkon, kudu turunan langsung ti bupati anu saméméhna, hartina kudu turunan bupati satempat atawa kulawarga deukeutna. Tangtu waé anu dianggap baris satia ka “Pamaréntah Agung”, nyaéta Kompeni Walanda. Supamana calon anu mibanda hak dianggap baris boga sikep musuhan Walanda, biasana disingkirkeun maké sagala rupa cara.

Kakara lamun ti antara kulawarga bupati satempat euweuh anu meujeuhna diangkat minangka gaganti, dipaluruh calon ti tempat séjén nyaéta anu geus dipikanyaho cara gawéna sarta kasatiaanana. Dina hal ieu Tumenggung Tanubaya dianggap miboga sarat éta.

Sanajan rarasaan kurang sugema, tapi kulawarga menak Sumedang narima pangangkatan éta alatan memang calon Sumedang anu mibanda hak sorangan masih tacan nepi ka umur. Tapi sabot dua taun saterusna Tumenggung Tanubaya ngandeg, tétéla anu diangkat lain R. Jamu anu mangsa éta geus dewasa, tapi Tumenggung Patrakusumah minantu Tumenggung Tanubaya. Peta Pamaréntah Walanda éta ngabalukarkeun rasa henteu sugema di kulawarga menak Sumedang, ogé ngabalukarkeun pacéngkadan di pihak Tumenggung Patrakusumah sorangan.

Ningali kaayaanana kieu rupa, R. Jamu nganggap perlu ngahindar ti Sumedang. Ku ayana kajadian ieu ngajadikeun saurang pangarang Sunda anu kasohor, Memed Sastrahadiprawira (1897 – 1932) nulis hiji roman dumasar riwayat hirup R. Jamu, dijudulan Pangeran Kornel (1930) anu geus ogé ditarjamahkeun ka dina basa Indonésia ku Abdul Muis (1948). Di jero roman éta Memed mintonkeun saurang inohong (anu meureun) fiktif, nyaéta Demang Dongkol, anu dicaritakeun jadi pangangsong / penghasut anu ngabalukarkeun beuki ngiruhan mimitran R. Jamu jeung Tumenggung Patrakusumah, sanajan anu tungtungna R.  Jamu jadi minantuna.

R. Jamu nyamunikeun diri ka Malangbong, saterusna ka wewengkon Cianjur. Di Cianjur manéhna meunang panangtayungan sarta kapercayaan ti Raden Aria Adipati Wiratanudatar anu mangsa harita jadi bupati (1776-1781). Bupati Wiratanudatar anu kungsi mikawanoh bapana R. Jamu, nyimpen simpati ka budak ngora éta. Dibéréna pakasaban di lingkungan kabupatén, nalika aya lowongan Kepala Cutak Cikalong Wetan, mangka ditempatkeunana di ditu. R. Jamu ogé ditikahkeun ka salah saurang barayana.

Jadi bupati Sumedang

Sabot R. Jamu jadi Kepala Cutak Cikalong Wetan anjeunna kadatangan Ema Surialaga, adi misanana, anu ogé ngarasa kurang aman hirup di tempat kalahiranana sorangan (Sumedang). Ema ogé meunang simpati bupati Wiratanudatar. Manéhna diangkat jadi Juru Tulis Kabupatén, saterusna mangsa aya lowongan, diangkat jadi Mantri Kudang Kopi di Bogor, malahan saterusna jadi Bupati Bogor, Bupati Karawang sarta Bupati Sukapura. Ema ngundurkeun diri ti kalungguhan pamungkas éta dumasar paméntana sorangan.

Nalika aya lowongan keur Patih di Sumedang, mangka R. Jamu ogé diangkat pikeun nyekel kalungguhan éta kalawan pangkat Demang. Sanggeus sawatara lila mangku kalungguhan éta, mangka dina taun 1791, anjeunna ogé diangkat jadi Bupati Sumedang kalawan gelar Tumenggung Surianagara.

Minangka jadi Bupati, anjeunna katelah wijaksana. Dina mangsa pamaréntahanana kahirupan rahayat ngembang kalawan alus sarta sugih. Manéhna ogé kaceluk minangka bupati anu rancagé sarta jujur.

Kawijaksanaanana minangka jadi Bupati anu bersih sarta kaberhasilanana ngaronjatkeun kahirupan rahayat Sumedang, bisa dibuktikeun ti sababaraha kasaksian para gegedén Walanda mangsa harita. Salah saurang di antarana nyaéta Nicolaas Engelhard anu dina kasempetan mariksa perkebunan kopi di sakumna Parahiangan, kungsi sindang  di Sumedang. Ngeunaan wewengkon Sumedang manéhna nulis, yén sanggeus diparéntah ku Tumenggung Surianagara, wewengkon éta ngahontal loba kamajuan, komo disebutkeunana : "wewengkon anu asalna leuweung geus ngajanggélék jadi surga". Dipujina Tumenggung Surianagara minangka bupati anu jujur. Sanajan manéhna lain saurang anu beunghar, tapi teu pisan-pisan manéhna ngalakonan gawéna anu salah ngumpulkeun kakayaan pribadi dumasar kalungguhan sarta kakawasaanana minangka bupati. Manéhna disebut hirup basajan sarta mindeng ngadongdon / nalingakeun  kaayaan rahayatna anu hirup di pilemburan.

Diangkat jadi Pangéran

Alatan jasa – jasana éta pisan mangka manéhna saterusna diangkat jadi Pangeran sarta ngaranna robah jadi Pangeran Kusumah Dinata. Di sagigireun éta manéhna ogé nampa ogé medali emas kalawan ukiran kecap-kecap : “Atas nama Sri Maharaja, medali ini diberikan oleh Komisaris Jenderal kepada Pangeran Kusurnah Dinata, bupati Sumedang, sebagai ganjaran atas keberanian dan kesetiaannya.”

Kawani sarta kasatiaan éta dipintonkeunana ogé minangka manéhna babarengan jeung bupati-bupati Karawang, Subang sarta Cirebon mingpin pasukan anu mantuan pasukan Kompeni pikeun mareuman pambarontakan anu lumangsung di Jatitujuh, anu dipingpin ku Alus Rangin kira-kira taun 1806. Pambarontakan éta alatan rahayat wewengkon Cirebon henteu kuat deui hirup dina pamerasan jalma-jalma Cina anu nampa hak-hak istiméwa alatan geus nyéwa désa-désa minangka taneuh partikelir, sarta ogé alatan prosés ditéwakna Raja Kanoman anu dicinta rahayat. Prosés néwak éta dipigawé Walanda maké hiji muslihat, sanggeus karusuhan – karusuhan mucunghul di sakumna wewengkon Cirebon saprak taun 1802, alatan Walanda ngangkat Pangeran Surantaka anu henteu sohor keur gaganti Sultan Kanoman anu maot dina taun 1798. Pangeran Surianagara atawa Raja Kanoman anu leuwih ngabogaan hak luhur kalungguhan sultan kasingkir ti karaton barengan jeung dua urang barayana anu séjén, nyaéta Pangeran Kabupatén sarta Pangeran Lautan. Katiluna gura-giru meunang simpati rahayat anu geus lila kateken sarta ngarasa henteu sugema, sarta nagalalakon jadi pupuhuna. Dina taun 1805 Walanda ngondang katiluna pikeun ngariung di Betawi. Tapi sabot katiluna anjog di ditu, maranéhanana ditéwak sarta diasingkeun ka Ambon. Pambarontakan Bagus Rangin mangrupa hanca susulan ti lalawanan anu saméméhna dipingpin ku katilu pangeran ti Kanoman éta.

Pasukan Bagus Rangin anu ditingker ti sagala arah, bisa diéléhkeun. Tapi Walanda ogé gura-giru mulangkeun Raja Kanoman ti pengasingan sarta ngangkat anjeuna janten sultan, sedengkeun jalma-jalma Cina henteu diidinan deui cicing di jero pilemburan.

Anu matak jadi alus di dieu nyaéta alatan nurutkeun Pangeran Kusumah Dinata sorangan, pemberontakan rahayat di wewengkon Cirebon anu ngarémbét nepi ka wates Sumedang, ku alatan kacida mohakana lampah para pangawasa kolonial sorangan. Di wewengkon Sumedang aya saurang komisaris Walanda, Lawick van Pabst, anu nyiksa saurang cutak ti Conggéang, ku kituna cutak anu ngaranna Baen éta milu ngagabungkeun jeung para pemberontak babarengan. Kabéhanana aya 77 urang anu ngilu.

Hal éta keur némbongkeun yén Pangeran Kusumah Dinata téh saurang anu réalistis, anu yakin yén rahayat moal ngaberontak ka saluhureunana lamun waé maranéhanana diperlakukan kalawan alus. Para pajabat sakuduna jadi nu ngajaga sarta jadi pamingpin rahayat sarta lain jadi pameres atawa panindasan maranéhanana. Anjeuna sorangan salaku bupati ngarasa boga kawajiban pikeun nangtayungan sarta ngabela rahayatna ti pamolah anu henteu ilahar. Hal éta dibuktikeunana sorangan dina kajadian anu lumangsung mangsa nyieun jalan raya Anyer – Banyuwangi.

Jalan Cadas Pangéran

Jalan Cadas Pangeran baheula

Jalan raya Anyer – Banyuwangi, anu nyambungkeun Pulo Jawa ti Kulon ka Wétan, dijieun minangka aya paréntah Gubernur Jenderal Herman Willem Daendels (1807-1811). Ti Bandung jalan éta nuju ka Cirebon sarta Semarang kalawan ngaliwatan kabupatén Sumedang. Tapi hancaan jalan di hiji tempat di wewengkon kabupatén Sumedang éta pohara noyod, antukna aya hiji kajadian anu saterusna jadi sohor sarta nyeungitkeub ngaran Pangeran Kusumah Dinata minangka bupati anu mikanyaah sarta nangtayungan rahayatna, alatan wani ngabéla rahayatna éta di hareupeun Gubernur Jenderal Daendels anu kaceluk galak sarta gedé ambek.

Dijieuna jalan raya éta, anu disebut ogé Jalan Pos, sabenerna aya maksud lian keur kapentingan militer. Daendels saméméh diangkat jadi Gubernur Jenderal di Hindia Walanda, aktip dina militer sarta pulitik di nagarana. Salaku Gubernur Jenderal, manéhna kaceluk heuras, boh ka kaum pribumi boh ka bangsa Walanda sorangan. Manéhna ngalakonan sagala rupa tindakan anu teges ka para pajabat Kompeni anu korup, tapi leuwih tiheula naékkeun gaji anu saméméhna memang pohara leutik. Manéhna ogé ngalegaan praktek Tanam Paksa anu pohara nguntungkeun Kompeni. Sabot manéhna narima kalungguhan éta ti Gubernur Jenderal AT Wiese (1805‑1808), pancén utamana nyaéta pikeun ngajaga kapentingan Walanda ti anceman Inggris anu kakawasaanana beuki badag di wewengkon anu jadi pangaruh Walanda. Jumlah soldadu Kompeni ditambahna kalawan sukarélawan‑sukarelawan pribumi, tuluy manéhna ogé ngadegkeun pabrik pakarang di Surabaya, ngadegkeun sakola perwira di Semarang, pabrik cor beusi meriam di Jakarta, sarta séjéna. Nalika ngawangun jalan raya Anyer ‑ Banyuwangi éta kakejemanana pohara kaceluk. Manéhna henteu maliré sabaraha loba manusa anu jadi korban. Anu penting pikeunana pakasaban éta kudu réngsé luyu jeung kahayangna.

Pikeun nyieun jalan éta dikaluarkeun tanaga pribumi ngaliwatan pajabat ‑ pajabat satempat. Mangka loba jalma didatangkeunn ti wewengkon-wewengkon anu laér, ninggalkeun anak pamajikan sarta pakasabanana sapopoé.

Di palebah kulon dayeuh Sumedang, aya gunung batu cadas anu pohara teuas. Di dinya pangwangunan jalan pohara noyod, alatan jalma anu digarawé ngan saukur maké leungeun sarta maké pakakas anu pohara sederhana, kawas linggis sarta pacul. Mangbulan‑bulan geus dipigawé, tapi hasilna ampir euweuh teu katingali. Mangka sabot Gubernur Jenderal Daendels sorangan rék datang ngadalikeun pangwangunan jalan éta, jalma geus dikeputan kahariwang, alatan maranéhanana geus ngadéngé ngeunaan kegalakan sarta kakejemanana. Daendels saméméh indit ka Hindia Walanda diangkat jadi Nurschalk anu ku létah urang Jawa disaluyukeun kalawan sipatna anu galak saterusna kaceluk minangka Mas Galak. Jalma‑jalma geus bisa ngabayangkeun sakumaha baris ngadatna Tuan Besar Mas Galak lamun nempo yén pangwangunan jalan di gunung cadas éta tacan aya hasilna. Tapi Bupati Kusumah Dinata henteu nempokeun rasa kahariwang. Nalika Gubernur Jenderal Daendels nepi, dipapagna kalawan léngkah tegep tur leungeun katuhuna pageuh nyekel hulu keris anu geus digilirkannya ka hareup (biasana keris diselapkeun di tukang, kajaba dina perang). Nalika Gubernur Jenderal ngasongkeun leungeun pikeun sasalaman, Pangeran Kusumah Dinata nampa maké leungeun kénca.

Tangtu waé peta éta matak reuwas Daendels. Tara biasa jalma ngabagéakeun asongan leungeun maké leungeun kénca, komo deui leungeun katuhuna nyekel hulu keris. Alatan nempo lampah anu rongkah éta, Gubernur Jenderal Daendels henteu gura-giru nanya soal noyodna pakasaban nyieun jalan. Nurutkeun imajinasi pengarang Memed Sastrahadiprawira, di antara kadua gegedén éta lumangsung paguneman kawas kieu:

Daendels: “Bupati, naon maksud Anjeun narima asongan leungeun kami maké leungeun kénca?”

Pangeran Kusumah Dinata: “Kanjeng Tuan Besar, kuring henteu bisa ngalaksanakeun pancén anu Tuan Besar bikeun, alatan paréntah éta mustahil dilaksanakeun. Lain maksud kuring nyapirkeun paréntah, lain ogé alatan henteu miboga kahayang digawé kalayan soson-soso, tapi hayang meunang tinimbangan yén pakasaban anu kuring sanghareupan pohara beuratna, malahan leuwih beurat tibatan anu disanghareupan ku anu séjén. Tapi alatan kuring henteu nempo baris nampa tinimbangan kitu ti Kanjeng Tuan, mangka kuring hayang nempokeun yén bupati Sumedang anu ngaranna Pangeran Kusumah Dinata leuwih resep maot ngahiji jeung taneuh batan kudu ngalaksanakeun pakasaban anu henteu luyu jeung rasa kaadilanana. Lamun kapaksa, kuring leuwih resep disebut jadi jelema heuras sirah batan dituduh maéhan rahayat kuring sorangan anu teu boga dosa.”

“Naon, anu jadi kabeuratan Anjeun, lamun kami meunang nyaho?”

Mangka Pangeran Kusumah Dinata ogé nyaritakeun masalah anu disanghareupanana. Wewengkon éta arang pengeusina, ku kituna jalma‑jalma anu digawé di dinya didatangkeun ti wewengkon anu lian, anu ngandung harti jelema éta kudu ninggalkeun anak pamajikan atawa kulawargana, sarta ogé pakasabanana sapopoé anu jadi sumber panghirupanana. Sedengkeun parabot anu dipaké pohara biasa ogé.

Ngadéngé katerangan Bupati Kusumah Dinata, Gubernur Jenderal Daendels ogé jadi ma’lum, yén noyodna pakasaban di dinya lain alatan dihaja atawa diantepkeun. Manéhna muji kawani Pangeran Kusumah Dinata. Ka ajudanana manéhna maréntahkeun sangkan ka dinya dikirimkeun pasukan Zeni, pikeun nulungan ngancurkeun batu cadas anu mustahil dilinggis éta kalawan ngagunakeun dinamit.

Bagéan jalan di gunung batu cadas éta, tempat Pangeran Kusumah Dinata pahareup-hareup jeung Gubernur Jenderal Daendels, ayeuna kaceluk kalawan ngaran “Cadas Pangeran” minangka miéling kana kawani saurang pajabat dina ngabela rahayatna. Sanajan jalan anu ayeuna saéstuna lain jalan anu dijieun dina mangsa Pangeran Kusumah Dinata deui (anu dipikawanoh minangka “jalan heubeul” atawa jalan lila anu tempatna di luhur jalan anu ayeuna dipaké), tapi ngaran “Cadas Pangéran” éta masih tetep nerap.

Kajadian harita bisa ogé, ditempo minangka nyatakeun kawani Pangeran Kusumah Dinata dina ngedalkeun naon anu dianggapna hiji pibenereun. Lamun manéhna yakin kana hal anu pibenereun éta, mangka manéhna wani ngaguarna di hadapan saha waé ogé, sanajan balukarna manéhna kudu nandonkeun kalungguhan sarta kasalametan dirina.

Kajadian di Karaton Bogor

Kajadian anu lumangsung di Karaton Bogor dina taun 1811, mangrupa bukti kana sipatna anu wani ngedalkeun kayakinanana sorangan, sanajan manéhna sadar yén hal éta ngandung bahaya pikeun dirina sorangan.

Dina mangsa éta, Walanda kapaksa mikeun kalungguhanana salaku pangawasa Jawa ka Inggris, anu lumangsung salila lima taun (1811 ‑ 1816). Sabot Lord Minto minangka Gubernur Jenderal Inggris di India ngayakeun ngalongok ka Jawa, di Karaton Bogor diayakeun sawala anu dihadiran ku para pajabat penting Éropa atawa Pribumi. Pangeran Kusumah Dinata anu mangsa éta umurna geus sepuh, hadir ogé dina sawala éta. Tapi nu béda jeung para pajabat pribumi séjén anu kasampak marahmay, nempokeun haté bungah kualatan ayana ganti anu dipertuan, Pangeran Kusumah Dinata katempo nguluwut waé. Para bupati anu séjén geus loba anu ngedalkeun jangji satia sarta pujian ka anu dipertuan anu anyar. Pangeran Kusumah Dinata minangka salah saurang bupati anu kakoncara, pamustunganana dipénta ogé nyarita.

Nurutkeun pengarang Memed Sastrahadiprawira, ieu pisan anu dikedalkeun ku Pangeran Kusumah Dinata dina mangsa harita, “Di Sumedang, lamun aya jelema rék maot, manéhna ngagero anak‑anak sarta incu‑cucunya, pikeun nyaritakeun kahadéan karuhuna sacara ngaruntuy. Kitu ogé kuring ngadéngé ti bapa kuring almarhum, yén geus leuwih ti 200 taun, karuhun kuring ngabdi ka urang Walanda sarta Kompeni anu geus migawé kahadéan haté ka karuhun kuring. Alatan éta kuring ngedalkeun mangrébu-rebu nuhun kana kahadéan urang Walanda sarta ngaharepkeun, mugia karajaan Walanda baris terus salamet sejahtera!”

Guaran éta ngabalukarkeun kahariwang alatan sakabéh jalma sadar yén dina mangsa hatita anu jadi anu dipertuan nyaéta Inggris anu geus ngéléhkeun Walanda. Muji Walanda di hareup satru anu cikénéh naklukeunana reujeung teu pisan-pisan wijaksana. Tapi tétéla kedalan Pangeran Kusumah Dinata éta meunang pujian ti saurang perwira Inggris anu ngaranna Rollo Gillepsie sarta Lord Minto ogé nyatakeun pangajén atawa kamani sarta kasatiaan Pangeran Kusumah Dinata ka Walanda. Manéhna jangji baris nepikeun hal éta ka pihak Walanda.

Picontoeun urang

Teu adil lamun urang dina mangsa ayeuna meunteun kedalan éta kalawan pamenteu nasionalisme Indonésia. Dina mangsa éta alpukah / gagasan ngeunaan nasionalisme Indonésia sorangan tacan lahir. Sarta Pangeran Kusumah Dinata téh saurang anu lahir sarta digedékeun dina alam kolonial, dina kulawar­ga anu jadi aparat ti mesin kolonial éta sorangan. Kedalan éta kudu urang tarima minangka tanda kepatuhan hiji jalma ka naon anu mdiajarkeun ku kolot karuhunna, alatan yakin yén naon anu diajarkeun ku kolot éta bener sarta kudu dilaksanakeun sacara jujur, sanajan kudu nandonkeun nyawa sorangan. Ku kituna mangka urang baris nempo hiji kasajajaran antara kasatiaan Pangeran Kusumah Dinata ka pamaréntah Walanda éta kalawan kepatuhan Munding­laya di Kusumah anu indit néangan Layang Salaka Domas ka Sajabaning Wiati luhur paréntah ayahanda, Prabu Siliwangi. Kawas ogé Mundinglaya Dikusumah, Pangeran Kusumah Dinata henteu nyungsi satungtung buuk ogé kabeneran paréntah sepuhna.

Tangtu waé kepatuhan éta ogé miboga sarat. Sabot rasa tang­gung témbalna minangka pamingpin, rahayat kageuing dina kajadian dijieunna jalan Anyer‑Banyuwangi di Cadas Pangeran, mangka kalawan ngurbankeun kalungguhan sarta kasalamaten pribadina, manéhna kalawan wani ngabarontak ka Gubernur Jenderal Daendels anu geus kesohor galak. Barontakna éta lain tanda ti henteu satia atawa henteu nurut, namung alatan manéhna minangka pajabat ngarasa boga tanggung jawab anu luhur pikeun ka­salametan rahayat anu dipingpinna.

Pangeran Kusumah Dinata nyaéta conto anu ampir sampurna minangka saurang pajabat anu tuhu, tanggung jawab sarta ju­jur. Peunteun ieu ogé radana anu ngabalukarkeun Memed nulis bio­grafinya alatan peunteun éta nu digambarkannya dina inohong Yogaswara dina roman Mantri Jero anu ditulisna leuwih tiheula.

Référénsi

1. Manusia Sunda, Sebuah esai tentang tokoh-tokoh sastra dan sejarah ( Ajip Rosidi taun 1984, Kaca 108 – 115)