Témbongkeun sumber pikeun Kasultanan Acéh

{{Kotakinfo Urut Kasultanan}}'''Kasultanan Acéh''', atawa '''Karajaan Acéh Darussalam '''([[basa Acéh]]: ''Keurajeuën Acéh Darussalam''; dina hurup pégon: كاورجاون اچيه دارالسلام) minangka kasultanan [[Islam]] nu perenahna aya di [[Propinsi Acéh]], [[Indonésia]]. Kalawan Sultan kahijina nyaéta Sultan Ali Mughayat Syah. Mangsa 1607-1636 Acéh jadi kasohor sabab majuna di widang [[pulitik]], [[ékonomi]]-padagangan, hubungan [[internasional]], kuatna angkatan [[perang]] jeung mekarkeun kabudayaan sarta ngukuhkeun kahirupan agama [[Islam]].<ref name=":0">Lombard, Denys (2008). ''Kerajaan Aceh: Zaman Sultan Iskandar Muda (1607-1636)''. Jakarta: Kepustakaan Populer Gramedia. hlm. 110-111</ref>

== Sajarah ==

=== Asal Mimitina ===
Numutkeun sumber ti [[Cina]] jeung hikayat-hikayat sarta legenda nepi ka warta [[Portugis]], Tomé Pires yén saméméh Kasultanan Acéh Darussalam geus aya kasultanan-kasultanan. Numutkeun warta ti [[Cina]] nyaéta Chau-Ju-Kua jeung Kitab ''Negarakartagama'' yasana [[Prapanca]], Lambri atawa Lamuri atawa Ramni disebut salaku karajaan nu aya nalika abad ka-13-14 M'' ''sarta aya di handapeun [[Karajaan Sriwijaya|Sriwijaya]] jeung [[Karajaan Majapahit|Majapahit]]. Sanggeus éta, [[Sultan Ali Mughayat Syah]] nu ngarana di warta [[Portugis]] disebut Raja Brahim, ngaleupaskeun diri ti kakawasaan karajaan Pedir taun 1520 jeung dina mangsa éta ogé nyokot karajaan Daya ka kakawasaan [[Acéh]]. Mangsa harita, Sultan Ali Mughayat Shah ti [[Acéh]] boga tarékah pikeun ngahijikeun kabéh kakuatan anti-[[Portugis]] pikeun ngusir kolonial ti markasna di Pidië (1521) jeung Pasai (1524). Cara ieu ngawengku usaha bangsawan jeung rahayat mangsa harita. Ti dinya dataran basisir kalér nu subur dihijikeun ku walungan [[Acéh]] (Acéh Besar, urang [[Éropa]] nyebutna Atjéh Proper atawa Groot-Atjeh) nu diwatesan ku pasir-pasir nu handap. Rahayat Samudera Pasai bisa disebut salaku bangsa nu nyorangan sanajan maké basa Acéh, ngaku ka sultan-sultan Acéh jeung nganggap dirina urang Acéh. Sanggeus dihijikeun, sakabéh kulawarga Sultan dihijikeun kalawan dibéré kalungguhan nu penting di Pidië, Pasai jeung puseur penting kasultanan Acéh di basisir Kulon. Padagang asing bisa dagang tapi ngan bisa di puseur dayeuh, deukeut muhara walungan Acéh-Banda Acéh Darussalam.<ref name=":1">Poesponegoro, Marwati Djoened., Nugroho Notosusanto.2008.''Sejarah Nasional Indonesia III''.Jakarta: Balai Pustaka</ref>

Peran penting Banda Acéh Darussalam nyaéta minangka jalur anyar padagang Muslim ngaliwatan Selat Sunda teu deui ngaliwatan Selat Malaka ngalantarankeun mangsa abad ka-19, jumlah rahayat di Acéh Besar jadi daérah pangpadetna di Sumatera kalawan jumlah penduduk 300.000 jalma. Salila saabad diplomasi jeung nalukeun daérah sakurilingna nu dilancarkeun ku Ali Muhayat, kabeungharan puseurdayeuh-palabuan éta disawang yén sultan-sultan sanggeus [[Sultan Ali Mughayat Syah]] bisa nalukeun kaum ménak nu masih gumantung kana hasil tatanén salaku sumber kabeungharana. Kawijakan kasultanan nyaéta sakabéh ménak kudu ngarojong kana kawijakan nu maksudna pikeun ngahontal kadigjayaan ngaliwatan dua ambisi: ngusir Portugis ti Selat Malaja jeung nyekel monopoli ékspor hasil produksi Sumatra jeung Malaya.<ref name=":1" />

Raketna Kasultanan Acéh jeung Asia Barat utamana Turki ngalantarankeun Sultan Ala'ad-din Riayat Shah al-Kahar (1537-1571) nyokot jalur resmi pikeun ngaku kana kakawasaan Sultan Turki di luhur Acéh kalawan upeti bantuan militér Turki pikeun ngalawan Portugis. Tawis Katineung éta tuluy dihirupkeun ku Kasultanan Acéh ngaliwatan dipakéna kélébét (basa Acéh: alam) beureum Kasultanan Ottoman ogé disimpena meriam gedé ''lada secupak'' (takaran hijian pikeun lada) nu ngajaga ''dalam ''(istana raja jeung buruana) di Banda Acéh. Kélébét jeung meriam ieu dipihormat minangka paméréan Khalifah, lambang yén karajaan handapna bakal terus dijaga.<ref>P.Voorhoeve., Snouck Hurgronje dina Djajadiningrat.1960.Atjeh ''Encyclopedia of Islam.''Leiden</ref>

Sultan Ali Mughayat tilem taun 1530 sarta di kurebkeun di Kandang XII Banda Acéh.<ref>J.P. Moquette.1914.Verslag van Mijn voorlopig onderzoek de Mohammedaansehe oudheden in Atjeh en onderhoorigheden. O.V. Bijlage hlm. 73, 80</ref> Tuluy kakawasaan diteruskeun ku Sultan Ala'ad-din Riayat Shah al-Kahar (1537-1571). Dina taun 1563, Sultan Ala'ad-din Riayat Shah al-Kahar ngirim utusan ka Konstantinopél ménta bantuan dina usaha ngalawan Portugis. Dua taun sanggeus éta bantuan datang ti Turki. Kalawan kakuatan tentara Sultan Alaud-din Riayat Shah al-Kahar anjeunna loba nyerang jeung nalukeun loba karajaan saperti Batak, Aru jeung Barus. Pikeun ngajaga kautuhan kasultanan, Sultan nempatkeun salaki ti dulur awéwéna di Barus kalawan gelar Sultan Barus, dua urang putra Sultan diangkat jadi Sultan Aru jeung Sultan Pariaman kalawan gelar resmi Sultan Ghori jeung Sultan Mughal sarta sababaraha daérah pangaruh Kasultanan Acéh ditempatkeun wakil-wakilna ti Acéh.<ref>J. Kathirithamby-Wells.1969.Achenese control over West Sumatra up to the treaty of 1663. J.S.A.H Vol. X No 3 hlm. 457</ref>

Nalika taun 1537, 1547 jeung 1568 Sultan nyerang Johor jeung [[Malaka]] ngaliwatan tangtara anu gedé ogé dibantuan ku tangtara Turki anu diperbantukeun di sababaraha meriam nu ukurana leutik jeung gedé. Upaya pikeun ngalegakeun kasultanan dituluykeun ku Sultan Pariaman nu maréntah ti taun 1568 nepi ka 1588 sarta nalukeun Malaka taun 1573 jeung ka Pérak taun 1575. Disagédéngeun éta, ngayakeun tali kerjasama jeung Ratu [[Karajaan Kalinyamat|Kalinyamat]] di Japara. Nalika perang di Pérak 1579 Sultan Ahmad maot. Garwa jeung budakna dibawa ka Acéh tuluy ditikahkeun jeung putri Sultan nu saterusna bakal ngagantikeun Sultan kalawan gelar Sultan Alauddin Mansur Syah.<ref name=":1" />

=== Mangsa Kajayaan ===
Mangsa kajayaan Kasultanan Acéh boh di jero boh di luar nagri aya di mangsa kakawasaan Sultan Iskandar Muda (1607-1636). Kawasa kasultanan dilaksanakeun kalawan lancar ka sakabéh palabuan penting di basisir kulon Sumatera jeung ka basisir wétan nepi ka Asahan di kidul. Lalayaran dina maksud nalukeun daérah séjén nepi ka Pahang, di basisir wétan Semenanjung Malaya ogé padagang asing dipaksa taluk kana kakawasaana. Karajaan beunghar sarta jadi puseur élmu pangaweruh nu euweuh babandinganana. Di widang pulitik Sultan Iskandar Muda geus nalukeun daérah-daérah nu aya di basisir wétan jeung kulon. Kitu ogé Johor di Semenanjung Malaysia nu geus diserang tuluy ngaku kana kakawasaan Kasultanan Acéh Darussalam. Kalungguhan Portugis di Malaka beuki kaancam jeung tuluy diserang, sanajan runtagna Malaka salaku puseur padagangan di Asia Tenggara di taun 1641 ku VOC Walanda.<ref>Tjandrasasmita, Uka dina Seminar Nasional Sumbangan Islam terhadap Kebangkitan Bangsa "''Jaringan Perdagangan Kesultanan Indonesia Abad XV-XVIII''" Jakarta, 24-25 Séptémber 2002</ref>

Hubungan [[pulitik]] jeung nagara di [[Wétan Tengah]] beuki dironjatkeun jeung kitu ogé hubungan padagangan utamana jeung Mesir, Turki, Arab, Prancis, Inggris, Afrika, India, Cina jeung Jepang. Komoditas nu diimpor nyaéta béas, guci, gula (sakar), sakar lumat, anggur, kurma, timah bodas jeung hideung, beusi, tékstil ti katun, lawon batik mori, pinggan jeung mangkok, kipas, kertas, opium, cai mawar jeung sajabana nu disebut dina Kitab Adat Acéh.<ref name=":0" /> Sedengkeun komoditas nu di ékspor ti Acéh nyaéta kai cendana, saapan, gandarukem (resin), damar, getah perca, obat-obatan, minyak seungit, rasamala, kapur barus, bunga lawang, lada, gading, lilin, tali beubeur, sutra, porselin, pakéan, minyak jeung emas.<ref name=":2">Reid, Anthony.2005.''Asal mula konflik Aceh: dari perebutan pantai Timur Sumatra hingga akhir kerajaan Aceh abad ke-19''. Jakarta: Yayasan Obor Indonesia</ref>

Kitu ogé kamajuan Acéh dina widang padagangan sanajan saméméh datangna urang Inggris jeung Walanda geus mapan tapi sanggeus ayana dua padagang bangsa Barat éta pulitik jeung sistem padagangan Kasultanan Acéh ngalaman parobahan sabab sistem padagangan dua bangsa éta ngaliwatan perantara jeung padagang-padagang asing éta teu paham kana cara padagangan di Acéh.<ref>Dasgupta, A.K.1962.Aceh in Indonesia Trade and Politics. USA: University Microfilm Ann Arbor-Michigan</ref> Dina widang kaagamaan, Kasultanan Acéh geus boga sistem birokrasi nu hadé jeung aturan hukum anu kacatet dina ''Adat Makeuta Alam ''atawa ''Kanun Makeuta Alam''. Iskandar Muda ngarojong ogé kamekaran kaagamaan nu diajarkeun ku ulama-ulama utamana sufismeu atawa tasawuf ''Wandatul Wujud ''atawa ''Wujuddiyah, ''pamikiran mistiko-filosofis nu diajarkeun ku Hamzah al-Fansuri. Sultan Iskandar Muda maot taun 1641.<ref>Soekmono, R.1981.''Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 3''.Jakarta:Kanisius</ref>

Sultan Iskandar Muda salaku Sultan Acéh anu gedé, boga tilu cita-cita pikeun kamajuan Kasultanan Acéh, nyaéta:<ref name=":3">Sadirman.2008.''Sejarah 2''. Jakarta:Yudhistira</ref>
# Hayang terus ngagedékeun Kasultanan Acéh
# Hayang nyumebarkeun agama Islam dimamana, jeung
# Hayang ngusir Portugis di Malaka<ref name=":3" />

=== Kamunduran jeung Perang Acéh ===
Abad ka-18 mangrupa abad panghéséna pikeun Kasultanan Acéh.<ref name=":2" /> Sababaraha sengketa tutuluyan ngaganggayot di pamaréntahan Kasultanan.<ref name=":2" /> Saperti perang dulur, leupasna kasultanan handap jeung beuki kuatna kakawasaan kolonial.<ref name=":2" /> Kasultanan angger meunang panghasilan ngan teu sabaraha.<ref name=":2" /> Unggal taun 12 kapal mawa candu jeung lawon ti basisir Coromandel pikeun ditukeur ku pinang jeung lada nu aya di basisir kalér Acéh, emas jeung kapur barus di basisir kulon jeung timah nu diimpor ti Semenanjung Malaya.<ref name=":2" /> Padagangan ieu beuki lila beuki dikawasaan ku padagang Inggris nu boga markas di India.<ref name=":2" /> Ngarojong Perusahaan India Timur Inggris pikeun nyawang Acéh minangka tempat nu bisa waé dijadikeun puseur ngumpulkeun hasil bumi Indonésia pikeun ditukeurkeun jeung téh ti Cina sarta tempat pikeun ngabenerkeun armada dagang India salila usum muson timur.<ref name=":2" /> Ti dinya urang Acéh tara pernah curiga ka pos militér asing bangsa mana waé ogé.<ref name=":2" /> Sanggeus sababaraha kali Inggris teu bisa ngarayu sangkan Acéh jadi tempat nyimpang, Inggris nyieun palabuan anyar di Pénang.<ref name=":2" /> Perang Saudara dimimitian ti dinya antara Sultan Jauhae al-Alam Shah jeung, Leubé Dapa, Uléëbalang ti Acéh Besar jeung Uléëbalang ti Pidië.<ref name=":2" />

Taun 1873-1904 mimiti Perang Acéh diumumkeun nu disebut-sebut salaku perang panglilana, pangkuatna jeung panggedéna sabab dirojong ogé ku motivasi kaagamaan ngalawan kafir nu dipikawanoh ku ''Perang Sabil''.<ref name=":2" /> Dina perang éta, Jenderal Johler ditémbak kaping 14 April 1873.<ref name=":2" /> Kaping 9 Désémber 1873 tangtara Walanda datang jeung ngawasaan Acéh.<ref name=":2" /> Tapi Sultan jeung putrana nu masih leutik, kulawargana, sarta Panglima Polim bisa ngungsi.<ref name=":2" /> Gempuran pasukan Acéh dipingpin ku Uléëbalang  jeung ulama.<ref name=":2" /> Di antarana, Panglima Polim, Habib Abdurrahman, Teuku Cik Di Tiro jeung Teuku Umar sarta garwana Cut Nyak Din.<ref name=":2" /> Di Kampung Tunga, pasukan Acéh bisa ngéléhkeun Walanda nepi ka pamingpinna Jenderal Pel ditembak nalika taun 1878.<ref name=":2" /> Taun 1880 tangtara Walanda ngarasa kalungguhana teu aman tuluy mundur.<ref name=":2" /> Tapi taun 1884 Walanda balik deui kalawan hasil nu sia-sia.<ref name=":2" /> Sanggeus perlawanan jeung prakték adudomba, pangaruh Kasultanan Acéh beuki lila beuki ngaleungit.<ref name=":2" />

[[File:COLLECTIE TROPENMUSEUM Portret van de Sultan van Atjeh TMnr 10001853.jpg|left|thumb|Sultan Muhammad Daud Syah Johan Berdaulat, Sultan Acéh pamungkas taun 1874-1903.]]

=== Uléëbalang jeung Sistem Bagi Wilayah ===
Numutkeun tradisi Acéh, Iskandar Muda ngabagi wilayah Acéh kalawan wilayah administrasi anu dingaranan Uléëbalang jeung mukim.<ref name=":0" /> Mukim mimitina nyaéta pakumpulan sababaraha désa pikeun ngarojong hiji masjid anu dipingpin ku hiji Imam (basa Acéh Imeum).<ref name=":0" /> Ulubalang mimitina handapeun-utama Sultan nu dibéré sababaraha mukim pikeun diperenahkeun sacara féodal.<ref name=":0" /> Pola ieu kapanggih di Acéh Besar jeung nagri-nagri talukan Acéh nu penting.<ref name=":0" /> Mangsa Sultanah Zakiatuddin Inayat Syah 1678 - 1688 M dilakukeun réformasi bagi wilayah.<ref name=":0" /> Kasultanan Acéh dibagi ku tilu fédérasi jeung daérah otonom.<ref name=":0" /> Wangun federasi dingatanan ''Sagoe ''jeung pupuhuna disebut ''Panglima Sagoe.''<ref name=":0" /> Bagi-bagi wilayah baris ditataan ngaliwatan tilu sagi (Lhée Sagoe) baris ditataan saperti ieu di handap:<ref name=":0" />
:* ''Sagoe XXII Mukim'', pupuhu Sagoena boga gelar Sri Muda Perkasa Panglima Polem Wazirul Azmi. Iwal ti éta anjeuna diangkat jadi Wazirud Daulah (Menteri Negara).<ref name=":0" />
:* ''Sagoe XXV Mukim'', pupuhu Sagoena boga gelar Sri Setia Ulama Kadli Malikul 'Alam. Ogé diangkat jadi Pupuhu Majelis Ulama Kasultanan.<ref name=":0" />
:* ''Sagoe XXVI Mukim'', pupuhu Sagoena boga gelar Sri Imeum Muda Panglima Wazirul Uzza. Iwal ti éta anjeuna diangkat jadi Wazirul Harb (Menteri Urusan Perang).<ref name=":0" />
Dina unggal Sagoé aya ''Gampong''. Unggal gampong boga hiji ''Meunasah''. Tuluy gampong éta ngawangun ''Mukim ''nu unggal mukim aya hiji masjid pikeun shalat jumat numutkeun mazhab Syafi'i.<ref name=":0" />

== Silsilah Sultan<ref name=":0" /> ==
{| class="wikitable"
!No
!périodeu
!Ngaran Sultan
!Ngaran Asli
!Katerangan
|-
|1
|1496-1528
|Sultan Ali Mughayat Syah
|
|Dinasti Meukuta Alam
|-
|2
|1528-1537
|Sultan Salahuddin
|
|Dinasti Meukuta Alam
|-
|3
|1537-1568
|Sultan Alauddin Ri'ayat Syah al-Qahhar
|Sultan Alauddin ibn Ali Malik az-Zahir
|Dinasti Meukuta Alam
|-
|4
|1568-1575
|Sultan Ali ibn Alauddin Malik az-Zahir
|Sultan Husain Ali Riayat Syah
|Dinasti Meukuta Alam
|-
|5
|1575
|Sultan Muda
|
|Dinasti Meukuta Alam
|-
|6
|1575-1576
|Sultan Sri Alam
|Sultan Fi
|Dinasti Meukuta Alam
|-
|7
|1567-1577
|Sultan Zainal Abidin ibn Abdullah
|
|Dinasti Meukuta Alam
|-
|8
|1577-1589
|Sultan Alauddin Mansur Syah ibn Ahmad
|
|ti Pérak
|-
|9
|1586-1589
|Sultan Ali ibn Sultan Munawar Syah
|Sultan Buyung
|ti Inderapura
|-
|10
|1589-1604
|Sultan Alauddin Ri'ayat Syah ibn Said Al-Mukamil
|Sidi Al-Mukamil
|Dinasti Darul-Kamal
|-
|11
|1604-1607
|Sultan Ali Ri'ayat Syah
|Sultan Kuasa Muda
|Dinasti Darul-Kamal
|-
|12
|1607-1636
|Sultan Iskandar Muda
|Darmawangsa Tun Pangkat
|ti Dinasti Makeuta Alam jeung 
Dinasti Darul-Kamal
|-
|13
|1636-1641
|Sultan Iskandar Thani Alauddin Mughayat Syah
|Marhum Dar as-Salam
|ti Pahang
|-
|14
|1641-1675
|Taj Al-Alam Safiatuddin Syah
|Putri Iskandar Muda
|Turunan Bugis
|-
|15
|1675-1678
|Sri Sultanah Nur Al-Alam Naqiat ad-Din Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|16
|1678-1688
|Sultanah Inayat Syah Zakiat ad-Din Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|17
|1688-1699
|Sultanah Kamalat Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|18
|1699-1702
|Sultan Badrul Alam Syarif Hasyim Jamaluddin
|
|Dinasti Syarif (Maulana)
|-
|19
|1702-1703
|Sultan Perkasa Alam Syarif Lamtui
|
|Dinasti Syarif (Maulana)
|-
|20
|1703-1726
|Sultan Jamalul Alam Badrul Munir
|
|Dinasti Syarif (Maulana)
|-
|21
|1726
|Sultan Jauharul Alam Aminnudin
|
|Dinasti Syarif (Maulana)
|-
|22
|1726-1727
|Sultan Syamsul Alam
|
|Dinasti Syarif (Maulana)
|-
|23
|1727-1735
|Sultan Alauddin Ahmad Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|24
|1735-1760
|Sultan Alauddin Johan Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|25
|1760-1764
|Sultan Mahmud Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|26
|1764-1765
|Sultan Badruddin Johan Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|25
|1765-1773
|Sultan Mahmud Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|27
|1773
|Sultan Sulaiman Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|25
|1773-1781
|Sultan Mahmud Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|28
|1781-1795
|Alauddin Muhammad Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|29
|1795-1823
|Sultan Alauddin Jauhar al-Alam
|
|Turunan Bugis
|-
|30
|1815-1820
|Sultan Syarif Saif al-Alam
|
|Turunan Bugis
|-
|29
|1795-1823
|Sultan Alauddin Jauhar al-Alam
|
|Turunan Bugis
|-
|31
|1823-1838
|Sultan Muhammad Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|32
|1838-1857
|Sultan Sulaiman Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|33
|1857-1870
|Sultan Mansur Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|34
|1870-1874
|Sultan Mahmud Syah
|
|Turunan Bugis
|-
|35
|1874-1903
|Sultan Muhammad Daud Syah
|
|Turunan Bugis
|}

== Rujukan ==

[[Kategori:Karajaan di Indonésia]]
[[Kategori:Karajaan Islam Nusantara]]
[[Kategori:Karajaan di Sumatera]]
[[Kategori:Sajarah Indonésia]]