Lompat ke isi

Kakawihan

Ti Wikipédia Sunda, énsiklopédi bébas
Artikel atawa bagian artikel ieu jigana leuwih loyog dipindahkeun ka Wikisource

Kaulinan Urang Lembur Atawa Kakawihan Barudak (Kenging Ganjar Kurnia)

Ngahaja dijudulan maké « atawa », sabab asa acan aya kasapogodosan ngeunaan istilah. Lamun disebut kaulinan, kapan loba ogé kaulinan anu séjén saperti panggal, sérmen, galah, ucing sumput, jsb, ; pon kitu deui lamun dijudulan kakawihan wungkul, loba ogé kakawihan anu séjénna. Tapi palebah kakawihan anu ieu mah rada khas, sabab lamun ditilik-di antarana aya hubungan antara kaulinan jeung kakawihan. ku kituna, judul ana rada pas mah sigana kaulinan budak lembur anu dikawihan (sok sanajan kanyataanana teu kabéh kakawihan aya kauliananana). Tapi pikeun arguméntasi mah, kakawihan ogé bisa dianggap kaulinan. Istilah kaulinan urang lembur ogé sigana mah anyar (pertengahan taun genep puluhan), sabada ieu « kaulinan » dibawa ka panggung (dijadikeun tongtonan) utamana ku Departemen Kesenian Unpad (aya ogé anu nyebutkeun digali ku Studiklub Téater Bandung/STB) ogé ku Damas.

Naon anu ditulis di handap ieu, sagemblengna hasil tina ingetan, hasil nengetan para senior di Depkes Unpad manggung (teu kingsi prak sorangan) dina pertengahan taun tujuh puluhan. Biasana lamun aya acara di Unpad atawa di Fakultas Pertanian, sok sanajan geus pada lalulus, arinyana sok kaul. Nya dina kasempetan éta sok pareng merhatikeun (bari jeung teu kungsi dicatet). Ku kituna lamun loba kekecapan anu salah ; katambah lamun ditilik-ditilik dina éta kakawihan téh loba ogé kekecapan anu teu jelas pihartieunana, neda dihapunten. Atuh ka anu uninga, aya kasempetan pikeun ngoréksi atawa ngoméan. Saenyana lamun aya anu leukeun mah, tiasa dicék deui ka aranjeunna anu kungsi manggungkeun ieu kaulinan urang lembur, diantawisna ka kang Ekik Barkah, kang Oman, kang Epih, kang Ia, kang Abdurachman, kang Zahir Zahri. Sadaya kakawihan téh euweuh judulan, minangka anu disebut judul téh nyaéta baris kahiji tina lagu.

Interpretasi

Neuleuman eusi rumpaka, aya sababaraha hala nu narik pikeun bisa diinterpretasi :

1. Kakawihan mangrupa alat anu digunakeun ku masyarakat, sangkan naon anu aya dina gerentes haténa teu kaharti ku batur anu aya di luar komunitasna (bahasa sandi). Contona, lagu ambil-ambilan bisa jadi aya patula-patalina jeung kondisi urang Sunda harita anu rék dijadikeun kuli (meureun dijjieunna dina jaman penjajahan) ; nu matak basa aya anu rék diambil, dijieun manrupa-rpa alesan.

Jaleuleu ja. Lagu ieu téh cenah dijieun dina mangsa tatar Sunda diserang ku Mataram. Lagu « jaleuleu ja » aya anu nyurahan siga kieu :

Jaleuleu ja ( aya Jawa)

Atulak tu ja éman - gog (Nitah ka pikeun Eman lamun aya Jawa kudu nyadiakeun tulak (keur panakol) sarta nagog – pasang kuda-kuda, hartina kudu siap-siap)

Seureuh leuweung - bay (seureuh leuweung téh biasa ogé disebut gebay, bentukna siga taméng – ku kituna lamun aya Jawa, salian ti kudu siap téh – nagog – téa, ogé nyiapkeun taméng)

Jambé kolot - bug (jambé kolot téh di Sunda mah disebut jebug – jadi lamun musuh datang – kudu digebug)

Ucing katinggang songsong - Ngék (ngagebugna nepi ka siga ucing katinggang songsong – ngék ……………….)

Ayang-ayang gung. Lagu ieu nyaritakeun masyarakat di hiji wilayah anu sahéng (Ayang-ayang gung Gung goongna ramé) nyaritakeun kalakuan pamingpinna nyaéta ménak Wastanu nu jadi wadana. Pangna diaromongkeun téh ku sabab kalakuanana olo-olo (naha manéh kitu – tukang olo-olo), giruk—ruket (ngabalad jeung kumpeni). Tujuanana mah taya lian sangkan bisa naék pangkat – sanajan bari jeung (kalakuan kitu téh) goréng. Ninggali wadana anu kitu petana, saenyana rahayat ngaharepkeun dalem – tapi dalem ogé sarua misleukna (lNgantos kang jeung dalem, Lempa lempi lempong, Ngadu pipi jeung nu ompong) Ngeunaan jalan ka batawi ngemplong bisa dihartikeun yén pamingpin jaman baheula ogé leuwih oriéntasi ka luhur alias ka batawi.

Ningningnang – ningnang dot em dot blem. Ieu gé nyaritakeun kalakuan dalem anu misleuk, ari dongkap ka hiji wilayah sok dipapag ku bajidoran, ti dinya teras tutunjuk « kembang malati ». Kalakuan saperti kitu ku masyarakat disarebutna « adu gandék raja belang « 

Néng nang néng prak. Lagu ieu mah ngagambarkeun kuwu pedit kariaan (sigana juragan kuwu téh janggotan kawas embé). Susuguhna ogé kapan lauk bilatung, kéjona – kéjo gandrung.

Truk-truk brung. Lamun kalakuan kuwu, wadana, dalem saperti anu disebutkeun di luhur, tong anéh lamun rahayatna malarat. Bayangkeun waé, sarubak-rubakna/sapanjang-panjangna buntut lutung, tuluy dikenyang-kenyang barudak, mangkaning salawé widak. Ceuk bahasa ayeuna mah kaayaan kitu téh ngagambarkeun silih bagi kamiskinan (shared poverty).

Ehon bérod. Lagu ieu siganana nyaritakeun mata-mata anu nyamur jadi tukang oncom. Disebut mata-mata téh sabab sok « comél ka nu gélo » (bisa jadi pamaréntahan walanda atawa jepang, ku kituna lamun aya tukang oncom ngaliwat, rahayat kudu ati-ati ngomong (trung-trung-trung kohkol alarm).

Pacublek cublek uang, ngajakan rahayat pikeun motong « kerbau péndék » (Jepang) jeung motong « kerbau tinggi »(walanda) ; sedengkeun anu tinggina jemblang-jemblung mah taya lian tentara Gurkha.

2. Ngagambarkeun kaayaan. Lamun analisa di luhur bener, kakawihan téh bisa jadi dijieunna patula-patali jeung hiji kajadian (aya faktor waktu). Contona, jaleuleu dikira-kira jaman Dipati Ukur, Ehon berod dijieun dina jaman penjajahan, nya kitu ogé ayang-ayang gung. Tina lalaguan ogé, urang bisa ninggali kalakuan bangsa Cina dina jaman penjajahan. Kapan waktu si Roji meuli paku, ku babah teu dibéré, malahan pokna téh mata sia. Palebah dieu urang ogé bisa ngakurkeun jeung sajarah, utamana posisi Cina dina Jepang anu sigana mah meunang posisi khusus (dai nippon nu kawasa).

3. Ngaramalkeun ka hareup. Waktu Sukarno tibeubeut tina kalunguhanana, anu kababawa téh lain ngan ukur manéhna, tapi ogé anték-antékna. Ninggali kaayaan kieu aya nu nyarita, cenah « oray bungka » – baca Bung Karno téh jadi kanyataan, kabéh anu nutur-nutur (dipandeuri) Bung Karno kalaut.

4. Ulin kecap. Dina lagu éhon bérod, bangbang kalima – lima gobang, santri maan dodol katinggali padalisan anu tungtung dijadikeun padalisan anyar.

5. Kaulinan dina hiji kaayaan, contona dina ojok-ojok uang – aung, ojok ata iti.

6. Heureuy biasa, saperti dina pérépét jeung kol , cingcangkeling, disurung ungkug-ungkugan (bulu irung digelungan, bulu kéléh dilélépét)

Panutup Catur

Analisa di luhur éstuning dipapantes. Dina sababaraha hal ngan saukur interpretasi, leres jeung henteu na mah kedah digali ku ahlina (sanés pagawéan insinyur pertanian sapertos pribados). Tapi kalah kumaha ogé ieu téh kabeungharan urang sunda.

Rupa-Rupa Kakawihan

[édit | édit sumber]

Ambil - Ambilan

[édit | édit sumber]

Ambil ambilan turugtug hayam samantu

euweuh nu diambil kabéh gé budak pahatu

Pahatu gé bae'

purah nutu purah ngéjo

purah ngasakan baligo

purah calik dina lampit

purah tunggu pipir leuit

nyerieun sukuna

kacugak ku kaliagé

aya ubarna

urat guling sampurnage

tigunting nyocolan dage

geura dahar sangu bodas

béasna meunang ngahidas

lauk cai meunang mais

angeun taleus pencok hiris[1]

Jaleuleuja

[édit | édit sumber]
Jaleuleuja
Tulak tu ja éman
gog
Seureuh beureum
beuy
Embé kacang
bay
Ucing kadempét songsong
ngék ngék bréng

Dongdang Mayang

[édit | édit sumber]

Pamikul adeg-adeg

Bujang lanjang ti kidul sing araced

Truk truk brung

[édit | édit sumber]

Truk truk brung

Truk tru brak

Buntut lutung panjang rubak

Dikenyang-kenyang barudak

Barudak salawé widak

Nyéd eng – nyed eng

Nyed nyed eng

Nyed- nyed eng

Ningningnang-ningnang

Dot em dot blem

Dalem sumping dor bajidor

Tutunjuk kembang malati

Laole ole obong

Terongna ting belenong

Ngadu pipi jeung nu ompong

Adu riri silih pinyong ( ?)

Inyong-inyong mas muria

Adu gandék raja belang

Néngnang néng prak

Térélék embé janggotan

Pa kuwu kariaan

Laukna lauk bilatung

Kéjona kéjo gandrung

Trangtrung bedog buntung

Trungtrang bedog rompang

Hét hét embé janggotan

Kélék monyét héhéotan

Badubanglpak dug blem

Pacublek-cublek uang

Uangnya manggulenténg

Butata – butiti

Padati wara – wiri

Tangsi nona

Tangsi tuan

Ka teluk bungbung

Pok érah (2x)

Si Sidin mau kawin

Potong kerbau péndék

Potong kerbau tinggi

Tingginya jemblang – jemblung

Ta eem

Ta eem

Ta em – ta em – ta em

Sakentrung – sakentrung

Paré hawara di huma

Ditutuna lisung kai (pondok ?)

Trung dung trung dung éng (2x)

Sakentrung taligung

Pécik pécang

Tété tulak

Tété wondo

Dalem surak raja sono

Kalisanga domblé

Kacang diraraweuy

Tembus kénéh

Dodol sana, dodol sini

Cir kuciplek, doli doéng

Endeuk-eundeukan lagoni

Meunang peucang sahiji +

Leupas deui ku nini -

Beunang deui ku aki +

Leupas deui ku ninina nini nini -

Beunang deui ku akina aki-aki +

Leupas deui ku ninina ninina ninina nini nini -

Beunang deui ku akina akina akina akina aki-aki +

Leupas deui ku ninina ninina ninina ninina ninina ninina nini nini -

Beunang deui ku akina akina akina akina akina akina akina akina aki-aki

Pérépét Jengkol

[édit | édit sumber]

Pérépét jengkol jajahean

Kadempet kohkol jejeretean

Eh jaja eh jaja eh jaja eh jaja

Ehon bérod (3x)

Roda sapi buntung

Tunggir hayam bikang

Kangkung sisi gawir

Wira dagang oncom

Comél ka nu gélo

Lodong kosong ngentrung

Trung trung trung kohkol alarm

Santri maan dodol

Doléwak nincak waduk

Duka waduk saha

Haneut kénéh pisan

(balik deui kana santri maan dodol

kitu jeung kitu waé bulak balik)

Bubulaoan

Si semar maling gunting

Guntingna kabulaoan

Ta eem te eem

Sidakep bari balem

Ojok – ojok uang aung
Ngarorojok nu disaung
Ojok-ojok undar andur
Ngarojok nu keur tandur
Ojok-ojok umbet-ambét
Ngarojok nu ngarambét
Ojok-ojok uat-aut
Ngarojok nu dibuat
Ojok – ojok ata utu
Ngarorojok nu keur nutu
Ojok-ojok unggang anggéng
Ngarojok nu keur nonggéng
Ojok-ojok ucad aced
Ngorojok nu aced-acedan

Oray - Orayan

[édit | édit sumber]
Oray-orayan luar léor mapay sawah
Entong ka sawah paréna keur sedeng beukah
Oray-orayan luar léor mapay kebon
Entong ka kebon loba barudak keur ngangon
Mending ge teuleum
Di leuwi loba nu mandi
Saha anu mandi
Anu mandina pandeuri
ri.. ri.. rii

Hok..hok..hok...

Bubur beureum
Sabrang wétan
Kurawed angked
Blep
Si roji meuli paku
Ku babah teu dibéré
Pokna mata sia
Dai nippon nu kawasa

Cingcangkeling

[édit | édit sumber]

Cingcangkeling manuk cingkleung cindeten

Blos ka kolong bapa satar buleneng

Ayang - Ayang Gung

[édit | édit sumber]
Ayang-ayang gung
Gung goongna ramé
Ménak Ki Wastanu
Nu jadi wadana
Naha manéh kitu
Tukang olo-olo
Loba anu giruk
Ruket jeung Kumpeni
Niat jadi pangkat
Katon kagoréngan
Ngantos Kangjeng Dalem
Lempa lempi lempong
Ngadu pipi jeung nu ompong
Jalan ka Batawi ngemplong
Nini-nini asup ka kolong
Disurung ungkug-ungkugan
Diséréd jéjérétéan
Bulu irung digelungan
Bulu kélék dilélépét

Bang Kalima Lima Gobang

[édit | édit sumber]
Bang kalima lima gobang (bang)
Bangkong luncat ka sawah (wah)
Wahéy tukang bajigur (gur)
Guru sakola désa (sa)
Saban poé ngajar (jar)
Jarum paranti ngaput (put)
Putri nu gareulis (lis)
Lisung kadupak halu (lu)
Luhur kapal udara (ra)
Ragrag di Jakarta (ta)
Taun tujuh hiji (ji)
Haji rék ka Mekkah (kah)
Kahar tujuh rébu (bu)
Buah meunang ngala (la)
Lauk meunang nyobék (bék)
Béker meunang muter (ter)
Terus ka Cikampék (pék)
Pékna dagang kalam (lam)
Lampu eujeung damar (mar)
Mari kuéh hoho (ho)
Hotél panglédangan (ngan)
Ngantos Kangjeng Dalem (lem)
Lempa lempi lempong
Ngadu pipi jeung nu ompong

Kalongking (2x)

Bapa sia

Utah ngising

Cecewok dina pependil

Sasalimpetan

[édit | édit sumber]
Sasalimpetan
Jajahan aing nu panjang (hey! hey!)
Saha nu panjang
Aki numpak kuda heheotan

Sursér - Sursér

[édit | édit sumber]
Sursér sursér
Amis cau
Amis kembang
Hileud sita
Tarungambang
Yéy iyéy
Tai manukan
Yéy iyéy
Tai manukan
Prang pring, prang pring
salumprang salampring
Sabulu bulu gading
si gading ka Sunda perang
pur kuntul engkang-engkang
munding ngabongkar kandang
salewek sadugel cindel
heug, heug caringin runtuh
heug, heug caringin runtuh
dorokdok gubrag
+pung puyuh/
angél angél pérah jambé/
torolong hayam kakolong
suku si jaéni
nilep sabeulah.............(upami teu lepat mah kitu)

Cang Ucang Anggé

[édit | édit sumber]
Cang ucang anggé
Mulung muncang ka paranjé
Digogog ku anjing gedé
Anjing gedé nu Pa Lebé
Ari gog gog cungunguuuung
Mauung

Héhéotan

[édit | édit sumber]
Héh héh héhéotan
Bulu kélék jambréosan
Nini-nini dagang ketan
Teu payu dicarékan

Trang - Trang Koléntrang

[édit | édit sumber]
Trang-trang koléntrang
si londok paéh nundutan
tikusruk kana durukan
mesat gobang kabuyutan
Trang-trang koléntrang
sianggar nyingkah sing anggah
jeung gancang muntahkeun bulan
caang bulan didurukan
Trang-trang koléntrang
si nini urang tulungan
imahna téh kapoékan
bulan tempur nabrak siang

Paciwit-ciwit Lutung

[édit | édit sumber]
Paciwit ciwit lutung
Si Lutung pindah ka luhur
  1. Rigg, Jonathan (1862). A Dictionary of the Sunda Language of Java. Universitas Harvard: Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. p. 192. ISBN - Check |isbn= value (bantuan). Diakses tanggal 15 Desember 2019.