Kakawihan
- Artikel atawa bagian artikel ieu jigana leuwih loyog dipindahkeun ka Wikisource
Kabéh atawa sawaréh eusi ieu kaca perelu diwikifikasi kana standar kualitas Wikipédia. Baraya bisa mantuan ku cara nambahkeun tutumbu jero, atawa ngarapihkeun susunan artikel ieu. |
Kaulinan Urang Lembur Atawa Kakawihan Barudak (Kenging Ganjar Kurnia)
Ngahaja dijudulan maké « atawa », sabab asa acan aya kasapogodosan ngeunaan istilah. Lamun disebut kaulinan, kapan loba ogé kaulinan anu séjén saperti panggal, sérmen, galah, ucing sumput, jsb, ; pon kitu deui lamun dijudulan kakawihan wungkul, loba ogé kakawihan anu séjénna. Tapi palebah kakawihan anu ieu mah rada khas, sabab lamun ditilik-di antarana aya hubungan antara kaulinan jeung kakawihan. ku kituna, judul ana rada pas mah sigana kaulinan budak lembur anu dikawihan (sok sanajan kanyataanana teu kabéh kakawihan aya kauliananana). Tapi pikeun arguméntasi mah, kakawihan ogé bisa dianggap kaulinan. Istilah kaulinan urang lembur ogé sigana mah anyar (pertengahan taun genep puluhan), sabada ieu « kaulinan » dibawa ka panggung (dijadikeun tongtonan) utamana ku Departemen Kesenian Unpad (aya ogé anu nyebutkeun digali ku Studiklub Téater Bandung/STB) ogé ku Damas.
Naon anu ditulis di handap ieu, sagemblengna hasil tina ingetan, hasil nengetan para senior di Depkes Unpad manggung (teu kingsi prak sorangan) dina pertengahan taun tujuh puluhan. Biasana lamun aya acara di Unpad atawa di Fakultas Pertanian, sok sanajan geus pada lalulus, arinyana sok kaul. Nya dina kasempetan éta sok pareng merhatikeun (bari jeung teu kungsi dicatet). Ku kituna lamun loba kekecapan anu salah ; katambah lamun ditilik-ditilik dina éta kakawihan téh loba ogé kekecapan anu teu jelas pihartieunana, neda dihapunten. Atuh ka anu uninga, aya kasempetan pikeun ngoréksi atawa ngoméan. Saenyana lamun aya anu leukeun mah, tiasa dicék deui ka aranjeunna anu kungsi manggungkeun ieu kaulinan urang lembur, diantawisna ka kang Ekik Barkah, kang Oman, kang Epih, kang Ia, kang Abdurachman, kang Zahir Zahri. Sadaya kakawihan téh euweuh judulan, minangka anu disebut judul téh nyaéta baris kahiji tina lagu.
Interpretasi
Neuleuman eusi rumpaka, aya sababaraha hala nu narik pikeun bisa diinterpretasi :
1. Kakawihan mangrupa alat anu digunakeun ku masyarakat, sangkan naon anu aya dina gerentes haténa teu kaharti ku batur anu aya di luar komunitasna (bahasa sandi). Contona, lagu ambil-ambilan bisa jadi aya patula-patalina jeung kondisi urang Sunda harita anu rék dijadikeun kuli (meureun dijjieunna dina jaman penjajahan) ; nu matak basa aya anu rék diambil, dijieun manrupa-rpa alesan.
Jaleuleu ja. Lagu ieu téh cenah dijieun dina mangsa tatar Sunda diserang ku Mataram. Lagu « jaleuleu ja » aya anu nyurahan siga kieu :
Jaleuleu ja ( aya Jawa)
Atulak tu ja éman - gog (Nitah ka pikeun Eman lamun aya Jawa kudu nyadiakeun tulak (keur panakol) sarta nagog – pasang kuda-kuda, hartina kudu siap-siap)
Seureuh leuweung - bay (seureuh leuweung téh biasa ogé disebut gebay, bentukna siga taméng – ku kituna lamun aya Jawa, salian ti kudu siap téh – nagog – téa, ogé nyiapkeun taméng)
Jambé kolot - bug (jambé kolot téh di Sunda mah disebut jebug – jadi lamun musuh datang – kudu digebug)
Ucing katinggang songsong - Ngék (ngagebugna nepi ka siga ucing katinggang songsong – ngék ……………….)
Ayang-ayang gung. Lagu ieu nyaritakeun masyarakat di hiji wilayah anu sahéng (Ayang-ayang gung Gung goongna ramé) nyaritakeun kalakuan pamingpinna nyaéta ménak Wastanu nu jadi wadana. Pangna diaromongkeun téh ku sabab kalakuanana olo-olo (naha manéh kitu – tukang olo-olo), giruk—ruket (ngabalad jeung kumpeni). Tujuanana mah taya lian sangkan bisa naék pangkat – sanajan bari jeung (kalakuan kitu téh) goréng. Ninggali wadana anu kitu petana, saenyana rahayat ngaharepkeun dalem – tapi dalem ogé sarua misleukna (lNgantos kang jeung dalem, Lempa lempi lempong, Ngadu pipi jeung nu ompong) Ngeunaan jalan ka batawi ngemplong bisa dihartikeun yén pamingpin jaman baheula ogé leuwih oriéntasi ka luhur alias ka batawi.
Ningningnang – ningnang dot em dot blem. Ieu gé nyaritakeun kalakuan dalem anu misleuk, ari dongkap ka hiji wilayah sok dipapag ku bajidoran, ti dinya teras tutunjuk « kembang malati ». Kalakuan saperti kitu ku masyarakat disarebutna « adu gandék raja belang «
Néng nang néng prak. Lagu ieu mah ngagambarkeun kuwu pedit kariaan (sigana juragan kuwu téh janggotan kawas embé). Susuguhna ogé kapan lauk bilatung, kéjona – kéjo gandrung.
Truk-truk brung. Lamun kalakuan kuwu, wadana, dalem saperti anu disebutkeun di luhur, tong anéh lamun rahayatna malarat. Bayangkeun waé, sarubak-rubakna/sapanjang-panjangna buntut lutung, tuluy dikenyang-kenyang barudak, mangkaning salawé widak. Ceuk bahasa ayeuna mah kaayaan kitu téh ngagambarkeun silih bagi kamiskinan (shared poverty).
Ehon bérod. Lagu ieu siganana nyaritakeun mata-mata anu nyamur jadi tukang oncom. Disebut mata-mata téh sabab sok « comél ka nu gélo » (bisa jadi pamaréntahan walanda atawa jepang, ku kituna lamun aya tukang oncom ngaliwat, rahayat kudu ati-ati ngomong (trung-trung-trung kohkol alarm).
Pacublek cublek uang, ngajakan rahayat pikeun motong « kerbau péndék » (Jepang) jeung motong « kerbau tinggi »(walanda) ; sedengkeun anu tinggina jemblang-jemblung mah taya lian tentara Gurkha.
2. Ngagambarkeun kaayaan. Lamun analisa di luhur bener, kakawihan téh bisa jadi dijieunna patula-patali jeung hiji kajadian (aya faktor waktu). Contona, jaleuleu dikira-kira jaman Dipati Ukur, Ehon berod dijieun dina jaman penjajahan, nya kitu ogé ayang-ayang gung. Tina lalaguan ogé, urang bisa ninggali kalakuan bangsa Cina dina jaman penjajahan. Kapan waktu si Roji meuli paku, ku babah teu dibéré, malahan pokna téh mata sia. Palebah dieu urang ogé bisa ngakurkeun jeung sajarah, utamana posisi Cina dina Jepang anu sigana mah meunang posisi khusus (dai nippon nu kawasa).
3. Ngaramalkeun ka hareup. Waktu Sukarno tibeubeut tina kalunguhanana, anu kababawa téh lain ngan ukur manéhna, tapi ogé anték-antékna. Ninggali kaayaan kieu aya nu nyarita, cenah « oray bungka » – baca Bung Karno téh jadi kanyataan, kabéh anu nutur-nutur (dipandeuri) Bung Karno kalaut.
4. Ulin kecap. Dina lagu éhon bérod, bangbang kalima – lima gobang, santri maan dodol katinggali padalisan anu tungtung dijadikeun padalisan anyar.
5. Kaulinan dina hiji kaayaan, contona dina ojok-ojok uang – aung, ojok ata iti.
6. Heureuy biasa, saperti dina pérépét jeung kol , cingcangkeling, disurung ungkug-ungkugan (bulu irung digelungan, bulu kéléh dilélépét)
Panutup Catur
Analisa di luhur éstuning dipapantes. Dina sababaraha hal ngan saukur interpretasi, leres jeung henteu na mah kedah digali ku ahlina (sanés pagawéan insinyur pertanian sapertos pribados). Tapi kalah kumaha ogé ieu téh kabeungharan urang sunda.
Rupa-Rupa Kakawihan
[édit | édit sumber]Ambil - Ambilan
[édit | édit sumber]Ambil ambilan turugtug hayam samantu
euweuh nu diambil kabéh gé budak pahatu
Pahatu gé bae'
purah nutu purah ngéjo
purah ngasakan baligo
purah calik dina lampit
purah tunggu pipir leuit
nyerieun sukuna
kacugak ku kaliagé
aya ubarna
urat guling sampurnage
tigunting nyocolan dage
geura dahar sangu bodas
béasna meunang ngahidas
lauk cai meunang mais
angeun taleus pencok hiris[1]
Jaleuleuja
[édit | édit sumber]- Jaleuleuja
- Tulak tu ja éman
- gog
- Seureuh beureum
- beuy
- Embé kacang
- bay
- Ucing kadempét songsong
- ngék ngék bréng
Dongdang Mayang
[édit | édit sumber]Pamikul adeg-adeg
Bujang lanjang ti kidul sing araced
Truk truk brung
[édit | édit sumber]Truk truk brung
Truk tru brak
Buntut lutung panjang rubak
Dikenyang-kenyang barudak
Barudak salawé widak
Nyéd eng – nyed eng
Nyed nyed eng
Nyed- nyed eng
IV.
[édit | édit sumber]Ningningnang-ningnang
Dot em dot blem
Dalem sumping dor bajidor
Tutunjuk kembang malati
Laole ole obong
Terongna ting belenong
Ngadu pipi jeung nu ompong
Adu riri silih pinyong ( ?)
Inyong-inyong mas muria
Adu gandék raja belang
V.
[édit | édit sumber]Néngnang néng prak
Térélék embé janggotan
Pa kuwu kariaan
Laukna lauk bilatung
Kéjona kéjo gandrung
Trangtrung bedog buntung
Trungtrang bedog rompang
Hét hét embé janggotan
Kélék monyét héhéotan
Badubanglpak dug blem
VI.
[édit | édit sumber]Pacublek-cublek uang
Uangnya manggulenténg
Butata – butiti
Padati wara – wiri
Tangsi nona
Tangsi tuan
Ka teluk bungbung
Pok érah (2x)
Si Sidin mau kawin
Potong kerbau péndék
Potong kerbau tinggi
Tingginya jemblang – jemblung
Ta eem
Ta eem
Ta em – ta em – ta em
VII.
[édit | édit sumber]Sakentrung – sakentrung
Paré hawara di huma
Ditutuna lisung kai (pondok ?)
Trung dung trung dung éng (2x)
Sakentrung taligung
Pécik pécang
Tété tulak
Tété wondo
Dalem surak raja sono
Kalisanga domblé
Kacang diraraweuy
Tembus kénéh
Dodol sana, dodol sini
Cir kuciplek, doli doéng
IX.
[édit | édit sumber]Endeuk-eundeukan lagoni
Meunang peucang sahiji +
Leupas deui ku nini -
Beunang deui ku aki +
Leupas deui ku ninina nini nini -
Beunang deui ku akina aki-aki +
Leupas deui ku ninina ninina ninina nini nini -
Beunang deui ku akina akina akina akina aki-aki +
Leupas deui ku ninina ninina ninina ninina ninina ninina nini nini -
Beunang deui ku akina akina akina akina akina akina akina akina aki-aki
Pérépét Jengkol
[édit | édit sumber]Pérépét jengkol jajahean
Kadempet kohkol jejeretean
Eh jaja eh jaja eh jaja eh jaja
XI.
[édit | édit sumber]Ehon bérod (3x)
Roda sapi buntung
Tunggir hayam bikang
Kangkung sisi gawir
Wira dagang oncom
Comél ka nu gélo
Lodong kosong ngentrung
Trung trung trung kohkol alarm
XII
[édit | édit sumber]Santri maan dodol
Doléwak nincak waduk
Duka waduk saha
Haneut kénéh pisan
(balik deui kana santri maan dodol
kitu jeung kitu waé bulak balik)
XIII
[édit | édit sumber]Bubulaoan
Si semar maling gunting
Guntingna kabulaoan
Ta eem te eem
Sidakep bari balem
XIV
[édit | édit sumber]- Ojok – ojok uang aung
- Ngarorojok nu disaung
- Ojok-ojok undar andur
- Ngarojok nu keur tandur
- Ojok-ojok umbet-ambét
- Ngarojok nu ngarambét
- Ojok-ojok uat-aut
- Ngarojok nu dibuat
- Ojok – ojok ata utu
- Ngarorojok nu keur nutu
- Ojok-ojok unggang anggéng
- Ngarojok nu keur nonggéng
- Ojok-ojok ucad aced
- Ngorojok nu aced-acedan
Oray - Orayan
[édit | édit sumber]- Oray-orayan luar léor mapay sawah
- Entong ka sawah paréna keur sedeng beukah
- Oray-orayan luar léor mapay kebon
- Entong ka kebon loba barudak keur ngangon
- Mending ge teuleum
- Di leuwi loba nu mandi
- Saha anu mandi
- Anu mandina pandeuri
- ri.. ri.. rii
Hok..hok..hok...
XVII.
[édit | édit sumber]- Bubur beureum
- Sabrang wétan
- Kurawed angked
- Blep
XVIII.
[édit | édit sumber]- Si roji meuli paku
- Ku babah teu dibéré
- Pokna mata sia
- Dai nippon nu kawasa
Cingcangkeling
[édit | édit sumber]Cingcangkeling manuk cingkleung cindeten
Blos ka kolong bapa satar buleneng
Ayang - Ayang Gung
[édit | édit sumber]- Ayang-ayang gung
- Gung goongna ramé
- Ménak Ki Wastanu
- Nu jadi wadana
- Naha manéh kitu
- Tukang olo-olo
- Loba anu giruk
- Ruket jeung Kumpeni
- Niat jadi pangkat
- Katon kagoréngan
- Ngantos Kangjeng Dalem
- Lempa lempi lempong
- Ngadu pipi jeung nu ompong
- Jalan ka Batawi ngemplong
- Nini-nini asup ka kolong
XXI.
[édit | édit sumber]- Disurung ungkug-ungkugan
- Diséréd jéjérétéan
- Bulu irung digelungan
- Bulu kélék dilélépét
Bang Kalima Lima Gobang
[édit | édit sumber]- Bang kalima lima gobang (bang)
- Bangkong luncat ka sawah (wah)
- Wahéy tukang bajigur (gur)
- Guru sakola désa (sa)
- Saban poé ngajar (jar)
- Jarum paranti ngaput (put)
- Putri nu gareulis (lis)
- Lisung kadupak halu (lu)
- Luhur kapal udara (ra)
- Ragrag di Jakarta (ta)
- Taun tujuh hiji (ji)
- Haji rék ka Mekkah (kah)
- Kahar tujuh rébu (bu)
- Buah meunang ngala (la)
- Lauk meunang nyobék (bék)
- Béker meunang muter (ter)
- Terus ka Cikampék (pék)
- Pékna dagang kalam (lam)
- Lampu eujeung damar (mar)
- Mari kuéh hoho (ho)
- Hotél panglédangan (ngan)
- Ngantos Kangjeng Dalem (lem)
- Lempa lempi lempong
- Ngadu pipi jeung nu ompong
XXIII
[édit | édit sumber]Kalongking (2x)
Bapa sia
Utah ngising
Cecewok dina pependil
Sasalimpetan
[édit | édit sumber]- Sasalimpetan
- Jajahan aing nu panjang (hey! hey!)
- Saha nu panjang
- Aki numpak kuda heheotan
Sursér - Sursér
[édit | édit sumber]- Sursér sursér
- Amis cau
- Amis kembang
- Hileud sita
- Tarungambang
- Yéy iyéy
- Tai manukan
- Yéy iyéy
- Tai manukan
XXVI
[édit | édit sumber]- Prang pring, prang pring
- salumprang salampring
- Sabulu bulu gading
- si gading ka Sunda perang
- pur kuntul engkang-engkang
- munding ngabongkar kandang
- salewek sadugel cindel
- heug, heug caringin runtuh
- heug, heug caringin runtuh
- dorokdok gubrag
- +pung puyuh/
- angél angél pérah jambé/
- torolong hayam kakolong
- suku si jaéni
- nilep sabeulah.............(upami teu lepat mah kitu)
Cang Ucang Anggé
[édit | édit sumber]- Cang ucang anggé
- Mulung muncang ka paranjé
- Digogog ku anjing gedé
- Anjing gedé nu Pa Lebé
- Ari gog gog cungunguuuung
- Mauung
Héhéotan
[édit | édit sumber]- Héh héh héhéotan
- Bulu kélék jambréosan
- Nini-nini dagang ketan
- Teu payu dicarékan
Trang - Trang Koléntrang
[édit | édit sumber]- Trang-trang koléntrang
- si londok paéh nundutan
- tikusruk kana durukan
- mesat gobang kabuyutan
- Trang-trang koléntrang
- sianggar nyingkah sing anggah
- jeung gancang muntahkeun bulan
- caang bulan didurukan
- Trang-trang koléntrang
- si nini urang tulungan
- imahna téh kapoékan
- bulan tempur nabrak siang
Paciwit-ciwit Lutung
[édit | édit sumber]- Paciwit ciwit lutung
- Si Lutung pindah ka luhur
- ↑ Rigg, Jonathan (1862). A Dictionary of the Sunda Language of Java. Universitas Harvard: Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. p. 192. ISBN - Check
|isbn=
value (bantuan). Diakses tanggal 15 Desember 2019.