Ketuk tilu
Ketuk tilu nyaéta hiji tarian pergaulan sarta sakaligus tari hiburan anu biasana diayakeun dina acara hajat nu nikahan. Biasana mangrupa acara hiburan panutup kagiatan atawa diayakeun sacara husus di hiji tempat anu lumayan lega. Istilah ketuk tilu asalna tina salah sahiji waditra pangiringna, nyaéta ketuk (bonang) anu ditakol tilu kali minangka isarat pikeun waditra séjénna kawas rebab, kendang badag jeung leutik, goong pikeun mitembeyan maénkeun hiji lagu atawa ngan saukur instrumentalia waé.
Ketuk Tilu mangrupa tari Pintonan anu gerakanna dipigawé ku ronggéng atawa dogér minangka primadona atawa ku panjak nu tangtu anu mibandakaparigelan ngibing. Munculna tari ieu di masarakat taya patalina jeung adat anu tangtu atawa upacara sakral anu tangtu, tapi éstuning minangka pintonan hiburan sarta pergaulan.
Tina ieu ibing pergaulan téh muncul rupa-rupa ibing séjén anu sarua hadéna jeung ibing pergaulan anu geus aya. Hal ieu jigana yén di antara para penari lalaki ti panongton, aya penari anu asalna ti golongan menak sarta parigel ngibing wayang atawa tayub, ngibing babarengan jeung ronggéng. Ku kituna paadumanis jeung wanda séjénna anu leuwih boga sipat tari ti silat. Ku alatan éta tari ketuk tilu ieu dipikaresep ku balaréa.
Ibing ketuk tilu réa sumebar di wewengkon Priangan, Bogor, jeung Purwakarta [1]. Ieu ibing téh biasa dipintonkeun dina acara kariaan, pagelaran, jeung ngamén, bisa di luar atawa di jero rohangan. Ibing ketuk tilu kaasup kana tari hiburan atawa tari pergaulan[1]. Dina pintonanna, ibing ketuk tilu dipidangkeun di hareupeun kelompok nayagan. Di tengah aréna tempat ngibing biasana ditempatkeun lampu oncor.
Sajarah Kamekaran
[édit | édit sumber]Di désa-désa nu tangtu di Tatar Sunda, pintonan seni tari ketuk tilu ieu mindeng dipigawé nepi ka sapeuting jeput. Béjana, ketuk tilu mibanda gaya tarian nu mandiri nu ditandaan ku ngaran-ngaran laguna saperti: depok, sorongan, ban karét, léngkah opat, oray-orayan, balik bandung, torondol, angin-angin, bajing luncat, léngkah tilu sarta cantel. Gaya-gaya ieu luyu jeung ciri has wewengkonna.
Kiwari, wewengkon-wewengkon anu masih mintonkeun kasenian tari ketuk tilu nyaéta di Kabupatén Bandung, Karawang, Kuningan jeung Garut, tapi jumlahna pohara saeutikna, éta ogé ngan dipikaresep ku generasi nu tangtu (kaum anu fanatik kana seni ketuk tilu). Ari generasi ngorana mah leuwih mikaresep seni tari Jaipongan (kréasi tina ketuk tilu) alatan tarian sarta wirahmana leuwih dinamis sarta bisa diadumaniskeun jeung tari-tarian modérn.
Runtuyan
[édit | édit sumber]Ditilik tina jihat pintonanana, tari ketuk tilu kabagi jadi tilu bagian. Bagian kahiji, para nayaga maénkeun gamelan, rebab jeung kendang pikeun narik perhatian balaréa. Bagian kadua nyaéta nalika jalma-jalma geus ngariung minuhan lapangan kakara para juru tari ngawanohkeun diri ka para panongton bari keupat ngagandeuang pikeun ngirut nu lalajo. Bagian katilu nyaéta pintonanana éta sorangan anu diluluguan ku saurang kawas moderator dina rapat. Dina bagian pintonan anu ieu juru tari ngajak panongton pikeun ngigel babarengan atawa papasangan jeung juru tari. Aya kalana mun seug nu lalajo hayang ngibing papasangan téh kudu bari méré sawéran heula.
Bagian 1 (Tatalu)
[édit | édit sumber]Nu lalajo atawa calon nu ngibing cicing di sabudeureun aréna bari diuk, nagog atawa nangtung[1]. Kiwari mah disadiakeun korsi pikeun diukna téh[1]. Dina adegan kahiji waditra nu mirig téh ditabeuh dina iringan tatalu, nu gunana pikeun ngumpulkeun nu lalajo, jeung para pamilon[1]. Sanggeus masarakat daratang, jeung geus kumpul, dimimitian ku para ronggéng asup ka jero aréna, ngibing babarengan ngurilingan lampu oncor[1]. Gerakan ibingna disebut jajangkungan jeung wawayangan, sarta gerakanna geus diatur saméméhna ku wirahma anca[1]. Bagian saterusna nyaéta Wawayangan anu dipigawé ku Ronggeng kalawan posisi satengah bunderan atawa tapal kuda. Maranéhanana menari bari menyanyikan Kidung.
Saterusna, Lurah kongsi (pupuhu rombongan) ngaduruk menyan dina parupuyan anu disimpanberdekatan kalawan pangradinan (sesajén), saterusna mapatkeun jangjawokan, mohon kasalametan salila pagelaran sarta ménta rizki anu réa. Sajaba ti éta dibacakan ogé (lalauan) asihan sangkan para ronggengnya dipikaresep ku para panongton. Kalawan asihan diharepkeun para panongton jembar haté pikeun mikeun duit, ku kituna otomatis nambahan inkam pikeun rombongan. Réngsé wawayangan, para ronggeng ngajajar ka gigireun/sabeulah nyanghareupan panjak (para penabuh atawa nayaga). Lamun ulin di luhur panggung, mangka posisi barisanana nukangan panongton.
Salila babak kasebut, gamelan ngangkleung dina lagu kidung. Béak lagu Kidung, ronggéng nyieun posisi ngawangun bulan sabit, nyanghareup ka arah panongton, dituluykeun dina Babak Erang.
Bagian 2 (Babak Erang)
[édit | édit sumber]Sanggeus ibing bubuka dipilampah ku para ronggeng, dituluykeun ku ngibing babarengan, nyaéta para ronggeng jeung panongton (lalaki)[1]. Ronggeng ngibing ku léngkah-léngkah anu pondok jeung ngayunkeun leungeunna wungkul, nu ngibing lalakina (ti panongton) ngibing ku rupa-rupa gerakan, lolobana mah tina gerakan penca[1]. Minangka selingan, dina ngibing babarengan téh biasana dipintonkeun ibing Tongtonan ku panjak (salah sahiji nayagan) atawa ti nu nongton (lamun aya nu menta) ku gerakan anu baku luyu jeung gendingna[1]. Dina ieu adegan selingan téh geus aya pola wirahma nu tangtu anu baku jeung gendingna dumasar kahayang nu ngibing[1].
Dina babak ieu Ronggeng ngibing babarengan sacara bébas dipirig lagu Erang. Para panari lalaki ti panongton, bébas ngibing tanpa kudu mayar duit Pasakan (duit bokingan). Babak ieu dipidangkeun husus pikeun panongton anu resep ngibing, minangka pamanasan sakaligus bonus, alatan henteu kudu mayar. Réngsé Babak Erang, kakara saterusna dituluykeun dina Babak Pasakan. Para panari lalaki ti panongton anu ngibing jeung ronggeng kudu mikeun duit paseuk ka ronggeng atawa panjak.
Bagian 3 (Babak Pasakan/Parebut Ronggeng)
[édit | édit sumber]Dina acara puncak geus biasa aya adegan parebut ronggeng, nyaéta nu ngibing lalakina silih rebut ronggeng pikeun ngibing jeung ronggeng primadonana[1]. Dina milih Ronggeng minangka pasangan ngibing, mindeng lumangsung kaributan, ku kituna babak ieu dingaranan Parebut Ronggeng. Ku alatan éta, ketuk tilu kungsi dilarang ku pamaréntah dumasar alesan demi katartiban umum sarta kaamanan. Tapi dina kenyataanya ketuk tilu tacan enya-enya leungit komo aya usaha-usaha pikeun ngamumuléna.
Waditra
[édit | édit sumber]Ditilik tina waditrana, Ketuk Tilu téh ngaran waditra anu sumebar ampir di sakuliah Tatar Sunda. Ngaran waditra éta diinjeum tina salah sahiji waditra nyaéta ketuk anu diwangun ti tilu siki(tilu siki penclon/koromong). Waditra séjénna anu mangrupa kalengkepan pirigan Ketuk Tilu, nyaéta Rebab, Goong, Kempul, Kendang, Kulantér (Kendang leutik), jeung kécrék. Waditra Ketuk Tilu mimitina mangrupa gending iringan dina tarian (ibing Ketuk Tilu).
Yoyo Yohana, inohong Ketuk Tilu ti Ujungberung ngungkabkeun yén: "Ketuk Tilu, mangrupa salah sahiji wangun seni pintonan anu teuneung". Hartina, henteu kawengku atawa lain mangrupa bagian tina cabang seni séjén. Dina kamekaran saterusna, pirigan Ketuk Tilu di sawatara wewengkon di tatar Sunda jadi bagian tina pintonan téater. Contona: Ronggéng Gunung di wewengkon Ciamis, Banjét di wewengkon Karawang jeung Subang, Topéng Betawi utamana di wewengkon Jabodetabék, kaasup Ubrug di Banten.
Lalaguan
[édit | édit sumber]Lagu-lagu anu disajikan diwangun dad: Kidung (lagu wajib dina pagelaran Ketuk Tilu, Erang (ogé lagu wajib), Emprak atawa Emprak kagok, Polos anu ngembang jadi Polos Tomo sarta sakapeung-sakapeung disambung kalawan naek Geboy, bérénuk Mundur, Kaji-kaji, Gorong, Tunggul Kawung, Gondang, Sorong Dayung, Cikeruhan, Prangprangtarik, Renggong Buyut, Awi Ngarambat, Bangket Solontongan, Paleredan, Geseh, Kembang Beureum, Sonteng, Ombak Banyu, Gaya Engko, Mainang, Karawangan Barlen, Soloyong sarta sajabana. Liriknaa mangrupa sisindiran, nyaéta dua kalimah kahiji mangrupa cangkang (sampiran/kulit) sarta dua kalimah pamungkas mangrupa eusi (eusi).
Sisindiran kasebut boga sipat kebirahian sarta asmara kalawan wama cerah, atoh, humoritis. Sajaba lirik-lirik anu geus disiapkeun saméméh ulin, ogé sakapeung Ronggeng melantunkan lagu anu liriknya dijieun sasabot (waktu ulin).
Ciri Has
[édit | édit sumber]Tari Ketuk Tilu sarta tari-tari séjénna mibanda béda, alus ditempo ti unggut-unggut tarinya anu has, Karawitannya, sarta mibanda katangtuan-katangtuan anu has dina penyajiannya. Dina Tari ketuk Tilu aya gerakan-gerakan anu berpola Kendang, gerakan-gerakan anu mangrupa gambaran kasapoé jeput, sarta aya ogé gerakan-gerakan anu mangrupa improvisasi anu disaluyukeun jeung wirahma lagu pengiringnya. Di gigireun / sabeulah éta, Tari Ketuk Tilu ogé mibanda kelir nu tangtu nyaéta: atoh, romantis, merangsang, horitis, cerah, Iincah, akrab, sarta pinuh penjiwaan.